O knjigama

Željko Grahovac

PRED NAMA JE VELIKI PISAC!

(Vojislav Radojković: Poslednji dani bioskopa Delo, „Evro-Giunti“, Beograd, 2009)

Is­pi­su­ju­ći u po­sljed­njih pet­na­e­stak go­dina desetine i desetine kritičkih osvrta i prikaza povodom pojave brojnih knjiga domaćih autora koje su bile objavljivane u ovom periodu, potpisnik ovih redova nikad nije nijedan svoj tekst te vrste naslovio ovako kako je naslovljen prikaz što ga upravo čitate; odmjerenost u izrazu, objektivnost i nepristrasnost sveta su pravila (ili bi to barem trebalo da budu!) ozbiljnog književnog kritičara i uopšte svakog koji prati, komentariše i interpretira djela tekuće književne produkcije. Ako ovaj put nisam odolio da uzvikom oduševljenja pozdravim ulazak Vojislava Radojkovića na velika vrata u svijet književnosti – to onda znači da sam spreman u jednom kratkom tekstu pokušati da pridobijem potencijalne čitaoce ovog romana za čitalački napor koji će biti bogato nagrađen ništa manje nego baš očaranošću i oduševljenjem romanom pojavu kojeg smatram knji­žev­nim događajem za pamćenje.

Radojković je napravio romanesknu konstrukciju koja je savršena: osam likova, žitelji malog grada Petrovca na Mlavi, redovno dolaze na projekcije filmova u bioskop Delo, a poglavlja romana su zapravo vješto isprepleteni iskazi, izvještaji ili monolozi u kojima oni u prvom licu pričaju šta doživljavaju i šta im se događa u vezi s tim izlascima u bioskop. Svaki fragment naslovljen je imenom lika čiju priču u njemu pratimo: Sofija, Milena, Ludi Janko, Dragan, Sara... – a u tok tih njihovih priča apliciraju se povremeno kratka, masnim slovima odštampana očitovanja Vojislava Radojkovića zvanog Voja Trba, predratnog (otprije Drugog svjetskog rata!) vlasnika a u socijalizmu radnika bioskopa Delo, koji je mrtav već dvadesetak godina i koji, poput duha zarobljenog u Aladinovoj čarobnoj lampi, kao preostalim likovima nevidljiv i nedostupan spirituelni entitet prebiva uz uključeni kinoprojektor (samo tu, samo tad, i samo tekstualno, u jeziku!) i komentariše filmove koji se tog trenutka emituju (znajući, kao što to duh i treba da zna, sve što se uopšte o filmu, o poetici, o psihologiji i o estetici filma može znati). To je samo prvi nivo mistifikacije u vezi s imenom i prezimenom autora romana; u epilogu se Vojislav Radojković pojavljuje kao policijski inspektor koji na osebujan način baca svjetlo na okolnosti pod kojima se rasplela sudbina likova – razrješavajući iz pozadine sve naše dileme oko dramatičnih zbivanja potkraj teksta, i to na takav način da se malo lakovjernijem i dobrodušnijem čitaocu neodoljivo nametne pomisao da Vojislav Radojković zbilja jest policajac, koji je na neobičan način ispričao priču iz vlastite policijske prakse...

Fragmentarna očitovanja likova tako se poredana da postepeno uvode čitaoca u zamršeni sklop odnosa, relacija i veza – gdje razlikujemo, po utemeljenosti ili po dimenzioniranosti u vremenu, dva dramska plana: na jednom je grupa likova koji su u starijoj životnoj dobi (Sofija, Milena, Ludi Janko, zatim od likova iz pozadine advokat Radojičić, njegova supruga i Sofijin muž), čiji su odnosi davno prije raspada Jugoslavije u dinamičkom smislu iscrpljeni i koji samo čekaju da se na njihovu sudbinu stavi ona „tačka na i“ – dok su na drugoj strani likovi u mlađoj životnoj dobi (Dragan, Sara, njen momak, Goran) koji u olovnoj atmosferi tranzicije pokušavaju započeti neki svoj život. Osim ove polarizacije po osnovi epoha (one prethodne, iz koje stariji likovi još uspijevaju u sebi i na sebi nositi pečat vlastitog udesa, i ove nove, koja kao bezvazdušni prostor tranzicijske krize ne dopušta mlađima ni da postanu ni da budu to što jesu ili to što bi trebali biti), u romanu se uspostavlja i polje polarizacije između životne realnosti prostora o kome je riječ i filmske fikcije, to jest sižea, likova, duhovnosti i izražajnosti pojedinih velikih djela filmske umjetnosti, koje likovi romana gledaju u bioskopu i koje na pregnatan način komentariše Voja Trba kao sveznajući duh filmskog medija. Uza sve to, moramo računati i na složenost i bogatstvo odnosa koji se uspostavljaju i razrešavaju među likovima i koji obuhvataju sve – od fatalnih ljubavi, opsesija, ludila, vječnih prijateljstava, pa sve do trauma i zločina iz rata, narkomanskog bjekstva iz realnosti, zabludjelosti i otupjelosti usred provincijske apatije ili bezglave potrebe za bjekstvom u neki nazovi drugi i nazovi bolji svijet...

Radojković iz potpuno bezazlene atmosfere i kolotečine jedne tako prepoznatljive pro­vin­cij­ske sredine majstorski zaošijava trilerski zaplet – sa mrtvima na sve strane (četvero ubijenih i dvoje umrlih) na samom kraju romana i sa rašomonskom razrokošću istine koja održava čitalačku napetost bukvalno do posljednjih redaka teksta. S jedne strane se magija pos­te­pe­no uvlači u tekst kroz pomjerenost svijesti i osjećanja Ludog Janka, jedinog lika koji je od samog početka to što mu ime govori, ali bez drastičnih posljedica po sebe i po ikog oko sebe: od njegove tragične i apsolutno neospoljene ljubavi prema Sofiji, koja ga do samog kraja na paranormalnoj ravni empatijski vezuje za tu ženu (a da ona o tome pojma nema!) račvaju se u više smjerova i postepeno se raskrivaju očuđujuće opsesije i tajne preostalih likova, dobro skrivene kao eksplozivni sadržaji njihovih bivših života (koji im, međutim, ipak nisu smetali da prežive svoje nesretne sudbine i da dočekaju starost u ambijentu ma­lo­va­roš­ke močvare, još uvijek se, na pristojnoj udaljenosti, grijući na vatri davnoprohujalih strasti i uzbuđenja). S druge strane, fantastizacija se potkraj romana probija iz siline zla koje se pojavljuje sasvim iracionalno, neobjašnjivo i surovo u gotovo idiličnom ambijentu i koje se poput snažno hitnutog sječiva probija kroz tkivo priče, sasijecajući usput nevine ljude i uspijevajući (samo ono, to zlo, odnosno njegov nosilac) nekažnjeno otići tamo nekuda... u svijet.

Iako pojedine dionice teksta u kojima se predstavljaju određeni likovi ili sažimaju odnosi među njima mogu stajati i same za sebe kao pripovjedačke cjeline (naprimjer neke dionice Sarine ili Milenine priče), Radojković se ipak opredijelio za tehniku fragmentacije, to jest za mozaičnu romanesknu kompoziciju: time on postiže napetost dinamičkog i dijalektičkog saodnosa među dijelovima teksta, među likovima i među pojedinim zbivanjima – dovodeći čitaoca u situaciju da mora tragati za izostavljenim detaljima, za usmjeravajućim aso­ci­ja­ci­ja­ma ili za odgođenim poentama svjesno razbacanim po raznim dionicama teksta. Frag­men­tarnost kao kompozicioni vid očuđenja i literarnog oduhovljenja praćena je sofisticiranim fantastičkim otklonima i obojenjima glavnog toka fabule: tu prije svega mislimo na neobične sažetke emitovanih filmova i na duboke filozofsko-psihologijske esencijalizacije Voje Trbe (gdje se poetika i estetika filmske umjetnosti promišlja od strane takvih duhovnih autoriteta kao što su Frojd, Lakan, Delez, Derida...) – Voje Trbe čija pripovjedačka nit u cjelini gledano stoji kao protivpol osnovnoj priči, kao zaslon na kom se u idejno-interpretativnom smislu ocrtavaju više ili manje razumljivi i prepoznatljivi autorefleksivni, odnosno auto­re­fe­ren­cijalni impulsi i potezi samog autora romana (s čime mistifikacija oko imena i prezimena pisca zadobija puni smisao i puno opravdanje). U prelomnoj fazi zaošijavanja radnje Radojković unutar Jankove priče uvodi još jedan fantastički motiv: poslije projekcije nekih filmova, likovi s platna pojavljuju se „uživo“ u Petrovcu na Mlavi, u razgovoru s Jankom ili čak kao gosti borave u njegovom sirotinjskom svratištu (u tom kontekstu maestralno su evocirani Jankovi susreti s Marčelom Mastrojanijem i s likom učitelja oko čijeg spasavanja iz zatvora se plete Ber­to­lu­či­jev film Otčaravanje). Sav taj fantastički naboj u okviru raspleta polarno je dinamički ukom­po­novan s realističkim, mjestimično i naturalističkim dionicama u kojima ovaj roman svoju iz­ra­žaj­no-stilističku i žanrovsko-kompozicionu polifoniju i polivalentnost upot­pu­nju­je po­ig­ra­va­ju­ći se modelom kriminalističkog romana (trilera).

Vrhunska je umjetnost, kad je riječ o ovom romanu, u sjajnoj literarnoj sublimaciji duha zlog i poganog vremena, o kome autor maltene ništa drugo nije izravno kazao – osim da je riječ o godinama na prelazu iz milenijuma u milenijum, neposredno poslije krvavim ratom provedene disolucije Jugoslavije. Isključivo kroz literarnu obradu onog konkretnog, pojedinačnog i ka­rak­te­rističnog Radojković je dosegnuo onu najdublju i najtežu opštu istinu o epohalnom lomu unutar doba kome svi pripadamo.
 

nazad