O knjigama

Bojan Rajević

MNOGO JE TAMO GDJE JE MALO

(Milan Beštić: Dom je tamo gde je ragastov, „Alma“, Beograd, 2015)

 

Dom je tamo gde je Ragastov

            Dosadašnji opus aforističara i pisca kratkih priča, Milana Beštića, sastojao se od pet knjiga aforizama i jedne kratkih priča. Jubilej od četvrt vijeka stvaralaštva proslavlja objavljivanjem nove knjige kratkih priča pod naslovom „Dom je tamo gde je ragastov“. Riječ je, dakle, o, prevashodno, piscu kratkih formi čiji nas opus ubjeđuje da se i kada se štede riječi može napisati zaista mnogo.
Povodom prve knjige kratkih priča ovog stvaraoca, Vitomir Teofilović primijetio je da su i naslovi njegovih knjiga aforizama koje su joj prethodile („Cvrčak svira himnu“, „Cvrčak je pojeo mrava“, „Tako je govorio Pinokio“, „Neću da trošim ćutanje“) sadržali „narativna jezgra, nagoveštaje priča“. I zaista, iskustvo aforističara jeste veoma osjetno u ovim pričama, tako da jednako kao što se za njegove aforizme može reći da su „nagovještaji priča“, za kratke prozne tekstove ovog pisca, ne bi se mnogo pogriješilo ako bi se ponudila i odrednica prošireni ili višestepeni aforizmi. Poneki znak da je sličan način pisanja kratke proze fundiran u srpskom humoristično-satiričnom izrazu prije pojave Beštićevih sočinjenija, teško da se može naći.
Knjigu „Dom je tamo gde je ragastov“ otvara mikro-naracija pod naglašeno simboličnim naslovom „Ab ovo“, u cjelini ispripovijedana kvalifikativnim prezentom, čime joj se pribavlja jedan uopštavajući karakter koji knjizi u cjelini daje univerzalan okvir.
Kako nam i o čemu govori ova priča? Latinska izreka „Ab ovo“ („Od jajeta“) samo u naslovu zadržava ustaljeno značenje, ali i to je sasvim dovoljno da ga čitalac do kraja ne izgubi iz vida. U samom tekstu priče ovo je konkretizovano i približeno opažajima pripovjedača-posmatrača, ali i čitaoca, u čijoj svijesti kodovi univerzalnog i pojedinačnog treba da se isprepliću i na taj način omoguće osoben čitalački doživljaj u kojem će sadašnje vrijeme biti izjednačeno sa svim vremenima ab ovo. Takvim amalgamom pojedinačnog i opšteg treba da se prenese poruka kojom će biti ironizovana humanistička dimenzija čovjeka: „Tako, zahvaljujući nama, živina zatvara životni krug“. Tako nam se već prvom pričom formiraju obrisi pripovjedača koji je gotov da problematizuje i fundamentalna ljudska uvjerenja.
U sljedećoj priči, naslovljenoj imenom „Izmenjeno stanje svesti“, pozicija pripovjedača biva već znatno determisanija jer će u prvoj rečenici direktno skrenuti pažnju na sebe, opaskom o vlastitom stvaralačkom postupku: „Do­ži­vljaj, ne baš na­ši­ro­ko opi­san u na­slo­vu ovog tek­sta, mo­že se po­sti­ći na vi­še na­či­na”. Reklo bi se da pripovjedač ne osjeća potrebu da se samosituira u odnosu na dijegezu o kojoj pripovijeda, koliko u odnosu na tekst koji organizuje. Narativna instanca pozicionira se izvan teksta, čime joj je omogućeno da postane i metatekstualna, to jest i da vlastiti tekst, s vremena na vrijeme, učini predmetom pisanja. Vidjećemo da će to biti pripovjedački manir s kojim ćemo se počesto sretati u ovoj knjizi.
Razlika priče „CO2“ u odnosu na priču prethodno opisanu, u tome je što ovog puta pripovjedački subjekt stupa u odnos sa drugim tekstovima, i to tekstovima dogme. Taj subjekt je u ovoj prilici pažljivo čitajuća instanca koja više nego ono što je navedeno u tekstu primjećuje ono što je iz njega izostavljeno. I priču gradi na popunjavanju uočenog rascjepa u pripovijedanju dogme. Priča se gradi na nivou čitanja. Logika teksta dopušta da se praznina popuni najrazličitijim sadržajima, a iskazni subjekt se odlučuje da drevne dogmatske tekstove groteskizuje na taj način što će predmet njihovih obreda (obredni hleb) dovesti u odnos sa popularnim savremenim artiklima kao što su Dr. Oetker i mineralna voda Knjaz Miloš. Riječ je, dakle, o razgrađivanju dogmatskih tekstova i njihovoj urnebesnoj desakralizaciji. I u nekim drugim pričama pisaće se o sličnoj temi, na sličan način („Postanak“, recimo, u kojoj se potreba za popunjavanjem ovih praznina objašnjava radoznalošću – „Radoznali Gavra upitao onomad teologa...“).
I u priči pod naslovom „La Banca Vaticana“, prvoj u kojoj se pojavljuje lik Gavra (koji je još u „Gramatici u tramvaju“ postao jedan od zaštitnih znakova Beštićevih narativa) primijenjen je sličan postupak, na sličnu temu, kao u priči „CO2“. S tom razlikom da se ovdje ne podriva značenje teksta Najtiražnije Knjige Na Svetu, već je fokus stavljen na način na koji se razumijeva, odnosno ne razumijeva od strane centra rimokatoličke vjere, mada je jasno da je poruka univerzalna.
Metatekstualni se postupak zadržao i u priči „Made in P.R.C.“ Ovog puta je predmet pisanja interpunkcija, koja u ovoj priči biva prenesena u registar materijalnog. Odluku da se piše o čisto grafičkom aspektu teksta možemo tumačiti kao izraz zadovoljstva u tekstu, opsjednutosti njime i zaljubljenosti u sve njegove elemente, pa i u interpunkciju. Ovo neće biti jedina priča napisana o interpunkciji. Takva je i priča pod naslovom „Koma“.
Pričom „Ljermontovljev koktel“ uveden je beogradski hronotop u umjetnički svijet knjige „Dom je tamo gde je ragastov“. Nastanjen je gospodinom Kisićem, penzionisanim profesorom jezika i književnosti koji će, pošto primijeti grešku u nazivu beogradske ulice Ljermontove, konstatovati da je jedna oznaka ostala bez označenog („Ljermont? Slično se preziva kao ruski pisac Ljermontov, pomisli profesor i zainati se da sazna ko je taj Ljermont. Ne sazna, jer ga nema“). Na kraju ove priče napušta se tačka gledišta profesora Kisića i vraća pripovjedaču koji iznosi generalizaciju o tome kako nikoga nije briga kako se koja ulica i po kome zove, a zatim konstatuje da ne bi bilo toliko svejedno da se ulica zove „po Molotu ili Molotovu“. Ovim je naglašena pripovjedačeva hipersvjesnost jezika i hipersenzibilnost za ono što je riječju označeno. Doživljaj koji bi označeno izazvalo prenio se na njegovu oznaku. Molotovljev koktel može da uznemiri bilo koga, ali sama sintagma „Molotovljev koktel“ samo subjekte koji su u stanju da i samu riječ dožive kao ono na šta se riječ odnosi. Za tako jezički osjetljivu individualnost ne važi pravilo semantičara Koržibskog da riječ pas ne ujeda. Takvo svojstvo je pripisano i junaku Kostasu iz priče „Kako Kostas nije popio pivo“. Vještina organizatora teksta ovdje se sastojala i u sposobnosti da se stvori junak kojeg će određeni iskaz najviše moći da tangira. Sličan je postupak primijenjen i u priči „Ortodoksna ortografija“, s tim što se u njoj odnos recipijenta poruke prema oznakama i označenima sagledava dijahronijski. Pripovjedači u ovim narativima su izrazito samosvjesni i svjesni svojih jezičkih kompetencija, što nerijetko i sami ističu kroz proces pripovijedanja. U tom smislu valja obratiti pažnju i na priču „U kamenu uklesano“, gdje je jedna vrsta teksta, kao što vidimo, i u naslovu istaknuta, da bi priča koja ispod tog naslova slijedi, govorila, kao i mnoge u ovoj knjizi, o interakciji jezički hipersvjesne instance i različitih vrsta tekstova.
Beštićev pripovjedač uživa i u razgradnji različitih vrsta narativa, kako onih iz najviših registara, tako i onih iz nižih. Tako se u priči „Neizmenjene sposobnosti“ na fabularnu probu stavlja jedna kafanska priča i utvrđuje se da ne može da je izdrži. Kafanskoj naraciji o kojoj je u ovoj minijaturi riječi posve je osporen legitimitet.
U priči „Urinokultura“, složenica iz naslova dala je piscu podsticaj da spoji dva udaljena registra potencirana već samim naslovom. Pripovjedač u ovoj priči igra na sintaksičkoj inverziji:  trag mokraće u pesku – trag peska u mokraći. Dva motiva koji funkcionišu kao ikonički znakovi djetinjstva i starosti, biće objedinjeni trećim, tragom, koji je ovdje uzet kao metonimijska oznaka interakcije, umjetnosti. Njihovo spajanje omogućilo je uobličavanje aforističke poente ove priče koja nastaje u trouglu motiva ljudskog, prirode i umjetnosti. Kretanje asocijativnog niza usmjereno je od pojedinačnog ka opštem.
Za siže priče „Nerešen rezultat“ ima se utisak da je ponovo podređen jezičkoj problematici. Njenom je završnicom sugerisana bezdušnost birokratskog saopštenja saobraćajne policije time što se ono parodira. I ravnodušan ton pripovjedača koji prihvata birokratski stil („po uobičajenoj proceduri došla je saobraćajna policija...“) pojačava takav utisak. Utisak je da se odbijanjem pripovjedača da se direktno aksiološki izjasni o konstataciji saobraćajne policije i time preuzme ulogu najautoritativnije instance u organizaciji teksta donošenje konačne ocjene o ovakvom načinu izjašnjavanja želi prepustiti čitaocu. Autorovo je bilo samo da parodiranjem (koje ne mora nužno značiti i izrugivanje) predoči jedan model iskazivanja.
Nešto je drugačiji slučaj sa narativom „Destinacija“. Ovdje se pripovjedač ne zadržava na potencijalno neutralnoj parodiji, već otvoreno ironizuje jezik i stil turističkih prospekata, ali i novinarskih tekstova. Parodija je naglašeno obilježje mnogih priča u ovoj knjizi. Vidjećemo da će se ponegdje parodirati govor TV protagonistkinja („TV“), govor književnih kritika („Novi roman“), književnih klubova („Svetska stvar“), učesnika međunarodnih festivala („Rent A Mađar“), repera („Jadi mladoga repera iz Batajnice“), pjesnikinja („Ljubavna poezija“), Crnogoraca („Vuljuš brdo“).
U „Garnijeru za somelijea“ pripovjedač je pred TV ekranom, što znači da se priča ponovo dijeli na dvije ravni: ravan onog što se komentariše (zbivanja u televizijskoj emisiji, njeni protagonisti) i ravan onog ko ta zbivanja komentariše, pri čemu je ta instanca ponovo zabavljena jezičkom problematikom, kako se izgovara somelier. Nekad, kao u priči, „Održiva proizvodnja junećeg mesa“, ponovo će podsticaj pripovijedanju biti jedna TV emisija i to će biti jasno eksplicirano prvom rečenicom („Gledali smo u jednoj emisiji...“)Vidimo da pripovjedač Milana Beštića za sebe voli da osim funkcije prikazivanja u ovom slučaju TV svijeta (koji, vješto transponovan, postaje i umjetnički) veže i funkciju komentarisanja oznaka kojim se narativna instanca mora služiti da bi taj svijet čitaocu predočila. Kao oznaka će, razumije se, funkcionisati i kozlić u „Održivoj proizvodnji...“, koji treba da označava kravu i istog trenutka kada pripovjedač primijeti asimetričnost u tom odnosu, ona postaje za njega izazovna.
Vidjećemo da će funkcija komentarisanja označenog od strane pripovjedača biti zapažena i u priči pod naslovom „Endžio u Beogradu“, u kojoj se ispituje mogućnost uspostavljanja proporcija u odnosima između različitih oznaka i označenih. Ponekad se nastoji i iznova uspostaviti izgubljena simetrija između njih, kao što je to slučaj u pričama „Glagoli“, „Lipa“, „Pomoćni glagoli“.
U priči „Znakovi pored puta“ uočena sintagmatska homonimija učinila je da se uspostavi odnos između književnosti i sekundarnih sirovina i da se u nastavku, indirektno, uputi kritika odnosa prema kulturi za nju nadležnih institucija. Beštićev pripovjedač je to učinio poredeći preduzetnike koji se bave otkupom sekundarnih sirovina i Ministarstvo kulture, konstatujući da su prvi znatno odgovorniji prema svom poslu od potonjih.
U knjizi „Dom je tamo gde je ragastov“ osim sa junacima koji su imenovani i lako se pamte, srećemo se i sa nizom neimenovanih junaka, koji, ujedno, mogu biti i pripovjedači. Kao junak priče „Panta rhei“. Njegov nam kratki narativni iskaz govori o uzdržavanju od iskaza. Predmet minijature je komunikacija, tačnije mogućnost komunikacije sa filozofskom i naučnom tradicijom iz današnje perspektive. Neimenovan je i junak u priči „Fotografije za uspomenu“, još jedna od Beštićevih kreacija čiji su iskazi naglašeno obilježeni autoreferencijalnošću: „Šta ja to uopšte pričam, ja mene ništa ne razumem. Sve nešto budiboksnama.“. Primjetno je da se dvije prethodno analizirane priče tematsko-motivski oslanjaju jedna na drugu i da ih povezuje sumnja u opravdanost izražavanja, jezika uopšte.  Dovedena je u pitanje i relevantnost konvencija na kojima jezik počiva u odnosu na ono o čemu se govori („Of šor pravopis“), ali i druge konvencije kojima su definisani odnosi između oznaka i označenih. Sjajan je primjer za to priča „Termometar“. Međutim, ove su naracije, istovremeno i pohvala jeziku, jer se samom činjenicom da se njime koriste sugeriše da se ni poruka da je njegov smisao upitan ne može saopštiti bez jezika, što i obnavlja svijest čitaoca o njegovom značaju i značaju komunikacije, uopšte. Tako se govorni činovi, činovi komunikacije, iako se sa jedne strane dovode u pitanje, na drugoj strani ipak i afirmišu. U to nas uvjerava i sljedeća sasvim mala priča po redu u knjizi, „Razgovor u tramvaju na liniji bilo kojoj“, koju čitamo kao veliki i lijepi spomenik komunikaciji.
Među duže priče u ovoj knjizi spada priča „Dulek“ u kojoj je nizanje sinonima naslovne riječi i frazeoloških konteksta u kojima se ona javlja zajedno sa asocijativnim nizovima koje pripovjedač stvara omogućilo razvijanje sižea. Riječ je o osobenoj vrsti motivacije, tako svojstvenoj Beštiću, koju je najbolje zvati jezičkom motivacijom. Dakle, nije to događanje po principima vjerovatnog i mogućeg, karakteristično za realističnu prozu, ovdje razvijanje radnje diktiraju različiti paralelizmi u jeziku, u ovom slučaju, pojave sinonimije i antonimije. Na sličnom principu počivaju i priče „Humanista“ i „50% lule duvana“. Pisac nam na gotovo svakoj stranici demonstrira samodovoljnost riječi i jezika.
Nekad, kao u slučaju priče „Domestos“, riječ je i o samodovoljnosti žanra. Beštić se ovdje poigrao sa konvencijama kratke priče na taj način što je ukinuo postojanje njenih elemenata, prije svih junaka. Odsustvo vlastitih junaka opravdano je njihovom zauzetošću nekim drugim poslovima (junaci imaju život mimo priča čiji su likovi) i u tim okolnostima se pozajmljuje junak od kolege-pisca, koji se ubrzo zatim „umre“, čime se onemogućava dalja radnja sa pozajmljenim junakom, a fokus pripovijedanja se vraća na izvandijegetičku ravan odnosa sa piscem od kojeg je junak pozajmljen. Taman kad se učinilo da će radnja izostati iz priče, ona se razvija na drugom planu i to na planu pisanja. Okolnosti stvaralačkog čina postaju zanimljiva i obradiva tema. Tu je i osobena vrsta odnosa sa junacima. Pripovjedač naglašava svoju presudnu ulogu na njihovu sudbinu neobičnom upotrebom glagola umrijeti koji ovom slučaju postulira postojanje i subjekta i objekta („Umreš mu Trejvora“). Pripovjedač je blagonakloniji prema vlastitom junaku Gavri u priči „Ajdaho“, kada spriječi njegov neslavan kraj. Radi se, prosto, o demonstriranju moći pripovjedača da sa junacima radi bukvalno šta hoće. Tim povodom je Veselin Mišnić veoma dobro uočio sličnost između Beštićevog Gavre i lika iz animiranog filma „La linea“.
Ponekad  se dešava i da Beštićeve priče upućuju jedna na drugu svojim sadržajem. Takav je slučaj sa „Optrčavanjem I“ i „Optrčavanjem II“.
Ima u knjizi i tekstova koji se grade na podlozi već stvorenog, kombinujući postojeće tekstove koji su uzimaju iz registra bajki („Kako je jedna devojčica dobro prošla“) i mitova („Via Dolorosa“).
Postoje, međutim, i priče koje govore o našoj svakodnevici i koje ne počivaju jedino na beštićevskim jezičkim avanturama. Takva je priča „Šmrk“ u kojoj se iz perspektive običnih policajaca komunicira sa kivnim narodom  koji ne pravi razliku između običnih policajaca i njihovih kolega, „ako ih tako možemo nazvati“, koji dijele šmrkove sa svojim poslovnim partnerima. U određenom smislu, slična je i priča „Pridruživanje“. Velikom, u našim medijima svakodnevno prisutnom narativu o pridruživanju Beštićev pripovjedač prilazi sa tačke gledišta pojedinca koji na taj i slične pojmove može da gleda samo iz svog svakodnevnog okružja. Nema, dakle, iluzije sveznanja, a upravo je odmak od takve pozicije ono što omogućava tok pripovijedanja. Pripovijeda se da bi se saznalo šta o nekoj temi ima da se kaže.
Jedan tip ovih sočinjenija zasnovan je i na rekontekstualizaciji motiva popularnih pjesama. Među njima su: „Pečenje kafe u 11:45“, „Stan' devojko“, „Stanley“ i druge.
Posljednja, stota priča, čija je posljednja rečenica dala i naslov Beštićevoj knjizi, u istoj mjeri u kojoj je u stanju da nam kaže štošta o našoj slabosti da se često zadovoljavamo praznim oznakama, ne mareći za suštinu (cijela priča o Gavri je ispričana da bi se ponudila apsurdna motivacija viđenju ragastova kao doma u cjelini), sposobna je i da nam kaže koju riječ o Beštićevoj autopoetici.
Naime, iz ove priče kao da proizilazi poruka da se kratkom pričom, ako se njome već ne može dati sveobuhvatna slika svijeta, kakvu nam, po definiciji, daje roman, onda sigurno mogu predočiti konture tog svijeta i to na takav način da se čitalac ne osjeti uskraćenim ni za jednu informaciju više koju bi mu možda roman mogao da prenese, a kratka priča ne. Tako da se slobodno može zaključiti, u duhu naslova ove knjige, da je roman tamo gdje je kratka priča i da je mnogo tamo gdje je malo. Milan Beštić je jedan od autora koji nas u to ubijede svakom novom knjigom.

 

nazad